Lịch sử hình thành

Nơi cư trú truyền thống của người du mục ở Mông Cổ là lều Yurt (tiếng Mông Cổ gọi là Ger). Đây được xem như một thành tố cơ bản trong sự phát triển kiến trúc truyền thống của người Mông Cổ. Theo các nghiên cứu khảo cổ, Yurt ban đầu có nguồn gốc từ Thổ Nhĩ Kì và phát triển sâu rộng trên toàn vùng Trung Á. Ở mỗi quốc gia, mỗi tộc người, sự phát triển của Yurt biểu thị cho cách suy nghĩ của họ.

Tuy nhiên, kiến trúc Mông Cổ từ thời cổ đại không bắt đầu bằng kiểu lều bạt Yurt. Bởi nhiều bằng chứng khảo cổ ngày nay đã cho thấy dấu vết của những ngôi mộ hình tứ giác có niên đại từ thế kỉ 4-5 TCN, xuất hiện rải rác khắp lãnh thổ phần trung tâm Mông Cổ. Có thể thấy, các công trình được xây bằng gạch kiên cố và cố định vẫn tồn tại ở Mông Cổ, thậm chí còn phát triển đến một trình độ nhất định.

Trong đế quốc Mông Cổ, Genghis Khan, trong những lần xuất chinh, đã sử dụng Yurt của mình làm trung tâm chỉ huy. Khi di chuyển, Yurt được gắn trên một chiếc xe có bánh xe khổng lồ được kéo bởi bò. Khi đứng yên, nó được bảo vệ bởi những kỵ binh tinh nhuệ.

Bên cạnh đó, Yurt còn được sử dụng như là nhà ở cho các dân tộc du mục Mông Cổ. Vào thế kỉ 14, một thương gia người Ý, Marco Polo khi đến đế quốc Mông Cổ, đã viết: “… Họ có nhà tròn làm bằng gỗ và được bao phủ với nỉ. Trên toa xe bốn bánh, họ mang theo nhà của họ đi bất cứ nơi đâu. Những thanh gỗ gọn gàng và khéo léo được dựng sao cho luôn có ánh sáng lọt vào lều. Và mỗi khi họ bước ra khỏi nhà, cánh cửa luôn luôn hướng về phía Nam”.

Kết cấu độc đáo của Yurt

Người Mông Cổ sống theo lối sống du mục, chăn thả súc vật trên những thảo nguyên rộng lớn nên họ thường di chuyển theo mùa để tìm được những đồng cỏ tốt cho đàn gia súc của mình. Cũng vì thế, một kiến trúc nhà ở vững chắc nhưng gọn nhẹ dễ dàng, cũng như đủ lớn để nhiều người cùng chung sống là một trong những yêu cầu hàng đầu.

Bởi thế, Yurt có kết cấu đơn giản, gọn nhẹ, thuận tiện cho việc đóng gói và di chuyển đến nơi khác trên lưng lạc đà hoặc ngựa, gồm có hai phần chính là hệ thống đỡ bằng gỗ và lớp phủ bạt màu trắng. Hệ thống đỡ gồm có khana (dàn khung bao xung quanh có dạng lưới), uni (các cột đỡ mái) và toono (vòng tròn thoát khí). Ngoài ra, còn có các trụ đỡ cho toono, cửa ra vào và phần sàn. Phần vải bạt của Yurt có ba lớp: Lớp đầu tiên là vải lót cho phần mái, thường mỏng, nhẹ và được làm bằng cotton; Lớp thứ hai là lớp vải nỉ dày, có thể làm bằng da dê hoặc cừu, độ dày của lớp này phụ thuộc vào thời tiết mỗi mùa; Lớp ngoài cùng là lớp vải bao phủ cả mái và thân, màu trắng, dày và có khả năng chống nước.

Bù vào sự đơn giản bên ngoài, bên trong Yurt thường được trang trí rất sặc sỡ. Nếu như đàn ông được phân công dựng lều thì phần trang trí căn lều sẽ do những người phụ nữ đảm nhiệm. Tùy vào điều kiện và sở thích của mỗi gia đình, cách trang trí nội thất bên trong sẽ có sự khác nhau. Tuy nhiên, hầu hết các đồ vật đều bắt nguồn từ những biểu tượng thiêng ở Mông Cổ. Thông dụng nhất là những biểu tượng đại diện cho sức mạnh tứ linh Mông Cổ (gồm sư tử, hổ, chim thần graduga và rồng). Thêm vào đó, phong cách trang trí còn tuân theo ngũ hành (kim, mộc, thủy, hỏa, thổ). Theo quan niệm của người dân nơi đây, đó chính là năm yếu tố cơ bản của vũ trụ có thể ban cho họ sức mạnh để bảo vệ gia đình.

Ngoài những hình tượng gắn với tự nhiên, các trang trí theo hình thức tôn giáo cũng rất phổ biến khi Phật giáo trờ thành một trong những tôn giáo chính ở Mông Cổ từ thế kỉ 16-17. Chẳng hạn, toono được cho là có hình dạng của bánh xe luân hồi bởi hình dáng hai vòng tròn đồng tâm và tám trục ở giữa.

Về màu sắc, những vật dụng ở đây được trang trí với những gam màu nổi bật như đỏ, cam, vàng, xanh dương, xanh lá. Trong đó, màu được sử dụng nhiều nhất là đỏ, tượng trưng cho sức mạnh to lớn, chính là mặt trời với sắc đỏ rực rỡ. Màu vàng tượng trưng cho nắng, xanh dương là màu của những dòng sông mênh mông và màu xanh lá của thảo nguyên bao la.

Yurt có nhiều hình dạng khác nhau, từ hình tròn cho đến hình vuông. Tuy nhiên, ngày nay, Yurt chủ yếu được làm dạng tròn. Mỗi Yurt thường có đường kính khoảng 5 – 6m, một số loại có thể lên đến 8 – 9m. Tùy vào kích thước mà số lượng cột trụ đỡ toono và số uni cũng thay đổi.

Ở Mông Cổ, tùy theo mùa mà người dân có thể không sử dụng các tấm gỗ làm sàn mà trực tiếp dựng Yurt trên nền đất hoặc nền cỏ rồi phủ những tấm da lớn làm thảm trong nhà. Đối với người Mông Cổ, hướng Nam là hướng tốt, nên cửa ra vào của Yurt luôn hướng về phía Nam.

Hệ thống thoát khí và ánh sáng linh hoạt

Mặc dù hệ thống khung sườn và lều bạt không vững chắc như nhà gạch, nhưng Yurt vẫn đảm bảo được tính vững chắc của nó. Nhờ vào kết cấu mà toàn bộ trọng lượng được dàn đều trên khung và lực được đưa xuống thấp. Bộ khung khana được gắn chặt với cửa ra vào tạo thành vòng tròn kín giúp chia đều trọng lực. Lớp vải bạt bên ngoài cũng được cột chặt để gió không thể lùa vào trong một cách trực diện. Bên cạnh đó, hình dáng tròn khiến cho gió thổi qua Yurt đều chạy vòng quanh, lỗ thoát khí ở phía trên cùng với hình dáng thấp giúp cho Yurt có xu hướng bị ghì chặt xuống đất. Tất cả những yếu tố trên đã giúp cho Yurt đứng vững giữa thảo nguyên bao la dù phải đối mặt với những cơn gió mạnh bạo.

Nhiệt độ ở Mông Cổ rất khắc nghiệt, đặc biệt là vào mùa đông. Do đó, việc giữ ấm là vô cùng quan trọng. Tuy nhiên, để có thể vừa ấm mà vẫn không bị bí khí ở bên trong là một điều không hề dễ dàng. Lều Yurt đã được tối ưu hóa để có thể đảm bảo được cả hai tiêu chí này. Bên trong Yurt luôn có một lò sưởi nhằm giữ cho không khí trong lều luôn giữ ở nhiệt độ thích hợp. Khi khí lạnh bên ngoài luồn vào thông qua cửa ra vào hoặc các khe hở nhỏ ở phần chân bạt sẽ hòa với khí nóng ở trong phòng, rồi thoát ra qua toono, sau đó cùng với khí lạnh phương Bắc thổi về phương Nam. Quy trình đó được lặp đi lặp lại, giúp không khí bên trong Yurt luôn được điều hòa, thoáng khí mà vẫn giữ được độ ấm phù hợp.

Yurt là một dạng lều kín, chỉ có một cửa ra vào và một lỗ thoát khí, tuy vậy ánh sáng vẫn được cung cấp đẩy đủ để đáp ứng được nhu cầu sinh hoạt của người dân. Theo một số tài liệu, sở dĩ Yurt được xây dựng kín đáo nhưng người ta vẫn có thể nhận biết được thời gian trong ngày là nhờ vào sự dịch chuyển ánh sáng lên không gian bên trong của lều. Ví dụ, vào giữa ngày, ánh sáng thường tập trung vào khu vực bàn thờ ở phía Bắc. Còn ban đêm, nguồn cung cấp ánh sáng chính là lò sưởi, hoặc bếp. Ngày nay, người dân Mông Cổ đã biết dựa vào lượng ánh sáng hàng năm để sử dụng pin mặt trời và cung cấp điện năng cho gia đình.

Văn hóa sinh hoạt của người Mông Cổ gắn với Yurt

Đối với người Mông Cổ, Yurt không chỉ là nơi để ở, mà còn tượng trưng cho mối liên hệ gắn kết giữa người dân Mông Cổ và thiên nhiên khắc nghiệt nơi đây, đồng thời thể hiện ý thức tâm linh và nhận thức về vũ trụ. Phần mái của lều tượng trưng cho bầu trời, quy tụ lại ở toono tượng trưng cho mặt trời. Ở trung tâm của Yurt luôn có lò sưởi biểu trưng cho năm yếu tố tạo nên đất trời vạn vật. Chính vì vậy, đối với mỗi một người dân Mông Cổ, lửa chính là vị thần của họ. Từ đó hình thành nên phong tục không được đốt rác trên ngọn lửa hay khách lạ không được trực tiếp lấy lửa ở lò sưởi.

Bên trong một căn lều Yurt thường được phân thành 4 khu vực khác nhau, gồm: bàn thờ, khu vực dành cho đàn ông, khu vực dành cho phụ nữ và người nghèo. Bàn thờ luôn được đặt đối diện với cửa ra, khu vực này gọi là khoimer, không chỉ để thờ cúng mà còn để những đồ vật có giá trị tâm linh, tín ngưỡng hoặc những hình ảnh của người thân bạn bè. Những vị khách tôn quý thường sẽ được mời ngồi trong khu khoimer. Bên cạnh đó, khi ngủ, tất cả mọi người trong gia đình đều phải hướng đầu về phía Bắc, tức bàn thờ để tỏ lòng tôn kính của mình với tổ tiên. Ở khu vực trung tâm của Yurt sẽ có lò sưởi, bếp hoặc một bàn thấp để tiếp khách. Phía Tây là khu vực dành cho đàn ông, du khách nam và những người khách danh dự. Đồng thời, đây còn là nơi để những vật dụng của đàn ông như yên ngựa, hay công cụ săn bắn. Phụ nữ và trẻ em thì sử dụng khu vực ở phía Đông. Đây còn là nơi giữ thảm, thực phẩm, đồ sành sứ, nước và các vật khác. Phía trước cửa ra vào là khu vực dành cho du khách nghèo, các loài động vật bị bệnh hay các con vật mới sinh.

Mỗi căn lều Yurt có thể chứa được một đại gia đình gồm ba thế hệ, tượng trưng cho tính cộng đồng và ý thức đoàn kết của người Mông Cổ. Thế nhưng, mỗi cặp vợ chồng khi mới cưới sẽ được cha mẹ cô dâu tặng cho một căn lều Yurt riêng, thường được đặt gần Yurt lớn của gia đình. Khi mùa đông đến, các gia đình họ hàng thường tụ lại và tạo thành một nhóm Yurt, liên kết với nhau.

Một nhược điểm là sống trong Yurt không chỉ bó buộc về không gian cá nhân, mà còn bị hạn chế về nhu cầu sinh hoạt hàng ngày, đặc biệt là nước. Nguồn nước sinh hoạt ở thảo nguyên Mông Cổ thường được vận chuyển bằng ngựa hoặc lạc đà, rồi mang đến dự trữ ở Yurt. Do đó, sử dụng nước tiết kiệm là một trong những yêu cầu bắt buộc khi sống trong Yurt. Người Mông Cổ ít khi uống nước lọc, thay vào đó họ uống một loại sữa dê nấu truyền thống và rượu.

Người Mông Cổ rất hiếu khách, sẵn sàng đón tiếp bất cứ vị khách nào đến thăm. Tuy nhiên, khi vào Yurt, có một số quy tắc mà bất cứ vị khách nào đều nên biết như: tất cả vũ khí phải để bên ngoài; không bước lên bục cửa hoặc bám vào sợi dây ở cửa; phải hướng đôi chân vào lò sưởi; không đốt rác trên ngọn lửa trung tâm; không ngồi quay lưng về bàn thờ; không được bước trước mặt người lớn tuổi; không hướng dao về bất kì ai và nhất định phải ăn hết những thức ăn được cung cấp.

Mông Cổ là một trong số ít các dân tộc du mục còn tồn tại trên thế giới hiện nay. Trong quá trình lịch sử, người Mông Cổ đã dần hoàn thiện cấu trúc nhà ở để phù hợp với yêu cầu sống khắc nghiệt trên thảo nguyên, tạo thành kiểu Yurt đặc trưng ngày nay mà chúng ta biết đến. Đặc biệt, kiến trúc Yurt còn được sử dụng trong loại hình du lịch Glamping – một kiểu cắm trại mang phong cách sang trọng và tiện nghi đang được rất nhiều du khách yêu thích.

TAG: Du lịch Mông Cổ, Kinh nghiệm du lịch Mông Cổ, khám phá lều Yurt, văn hóa Mông Cổ